Людзі, якія жывуць побач з шахтамі, што належаць кітайцам ў Сэрбіі і Таджыкістане, сутыкаюцца з аднолькавай пагрозай: атручанае паветра, дэградацыя сельскагаспадарчых угодзьдзяў і адсутнасьць сродкаў прававой абароны. У той жа час іхныя ўрады паглыбляюць сувязі з Пэкінам, пішуць Балканская і Таджыцкая службы Радыё Свабода.

Паколькі абедзьве краіны прымаюць кітайскія інвэстыцыі ў рамках пэкінскай ініцыятывы «Адзін пояс, адзін шлях», сяляне кажуць, што яны плацяць экалягічную цану, але кампанія Цзіцзінь адмаўляе гэтыя абвінавачваньні.

«Гэты пах б’е ў нос, галава круціцца. Гэта атрута», — кажа Асадула Рахмонаў з Хумгарону, што ў Таджыкістане.

«З такім пылам немагчыма вырасьціць нешта здаровае», — дадае Мілаш Божыч з Крывеля ў Сэрбіі.

Кампанія Цзіцзінь кіруе медным рудніком у Сэрбіі і залатым рудніком у Таджыкістане. Абодва абʼекты выклікалі неаднаразовыя скаргі ад жыхароў прылеглых раёнаў, якія сьцьвярджаюць, што абяцаныя перасяленьні і ачыстка так і не адбыліся.

«Прадаць сваю маёмасьць? Што я мушу рабіць — прадаць сваю годнасьць?» — пытаецца Драгаслаў Станкулавіч, кіраўнік мясцовай рады ў Крывелі, Сэрбія, адкуль большасьць людзей, што мелі там гаспадаркі, ужо выехалі.

У 2018 годзе кампанія Цзіцзінь набыла былы дзяржаўны горназдабыўны басэйн у Сэрбіі, а ў 2021 годзе распачала працу на новай, цалкам кітайскай шахце Cukaru Peki. З таго часу мясцовыя жыхары і экспэрты папярэджваюць аб пагаршэньні забруджваньня. Кампанія заяўляе, што выдаткавала $259 млн на паляпшэньне стану навакольнага асяродзьдзя, у тым ліку на зьмяншэньне выкідаў дыяксыду серы. Але таксычныя часьцінкі застаюцца.

«Часьцінкі цьвёрдых часьцінак і мышʼяк усё яшчэ прысутнічаюць, — кажа Сьняжана Сэрбула, прафэсарка тэхнічнага факультэту ў горадзе Бор. — Жыхары Бору дыхаюць імі штодня».

Маніторынгі якасьці паветра паказваюць, што праблема ня зьнікла.

«Раней вы бачылі дым, — кажа Віялета, жыхарка Бору. — Цяпер яго не відаць, але пахне жудасна».

Нягледзячы на грамадзкі розгалас, сэрбскі ўрад абараняе Цзіцзінь. Да 2024 году кітайскія фірмы сталі найбуйнейшымі экспартэрамі Сэрбіі, зарабіўшы больш за 1 мільярд даляраў.

«Якая карысьць ад грошай, калі ты губляеш здароўе?» — пытаецца жыхарка Бору Ўлада.

Актывіст Дэян Лазар называе гэта «агрэсіўнай здабычай», калі думка мясцовых жыхароў застаецца па-за ўвагай.

«Горад быў пабудаваны вакол шахты. Ніхто ня супраць здабычы карысных выкапняў. Але гэта нерацыянальна», — адзначае ён.

Іншыя, як Міадраг Жыўкавіч, кажуць, што іх выцесьнілі зь іхнай зямлі, не пакінуўшы ім ніякіх сродкаў прававой абароны.

«Гэтая зямля была маім сродкам для існаваньня, — заўважае ён. — Цяпер я жыву на пэнсію ў 200 эўра. Вы скажыце мне, як».

Цзіцзінь сьцьвярджае, што 98% зямлі ў гэтым раёне было набыта на добраахвотнай аснове, а рэшта экспрапрыяваная ў адпаведнасьці з законнымі працэдурамі. Кампанія настойвае на тым, што распрацоўвае першую ў Сэрбіі «зялёную шахту» з захаваньнем прыродаахоўнага заканадаўства.

У Таджыкістане Цзіцзінь валодае часткай у залатаруднага пакладу Зарафшон памерам 70%.

«Уранку вёску накрывае густы дым, — расказвае Абуталіб Мухтораў з Шынгу. — Дыхаць немагчыма».

Цзіцзінь неаднаразова штрафавалі, але яе падтрымлівае таджыцкая ўлада, якая падкрэсьлівае, што кампанія плаціць вялікія падаткі ў бюджэт. Тым часам крытыкі паведамляюць пра застрашваньні, сачэньне і затрыманьні актывістаў паліцыяй.

Людзі, якія не баяцца выказвацца, рызыкуюць свабодай. У 2023 годзе была затрыманая група жанчын, якія прыехалі ў Пенджакент на пратэст.

«Мы пыталіся, якое злачынства мы ўчынілі. Яны зьдзекаваліся з нас, — успамінае Фіруза Кагорава. — Калі я страціла прытомнасьць, яны сказалі: „Не давайце ёй вады, дайце ёй гразі“».

Цзіцзінь сьцьвярджае, што працуе легальна і плянуе здабываць карысныя выкапні ў Таджыкістане яшчэ 20 гадоў.

У абедзьвюх краінах улады вітаюць кітайскую кампанію як рухавік эканамічнага росту, нават нягледзячы на тое, што выдаткі на ахову навакольнага асяродзьдзя растуць.

«Пэрсікі ня растуць. Агуркі ападаюць. Рака атручаная», — кажа Асадула Рахмонаў.

Для тых, хто жыве ў «цені» кампаніі, экспансія Цзіцзіня прыносіць ня росквіт, а пыл і барацьбу за будучыню.